SSD: steeds sneller én kleiner

Hoewel een ssd nog altijd modern klinkt, zijn de op flash gebaseerde schijven alweer bijna tien jaar voor consumenten te koop. Sindsdien is er een hoop veranderd. Die ssd van toen is zeker niet de ssd van nu!
Jarenlang werden computers met grote sprongen sneller, nieuwe processors waren soms wel twee keer zo snel als hun voorgangers. Eén ding bleef echter een beetje achter in die snelheidsrace en dat was de opslag. Het was de tijd van de mechanische harde schijf en hoewel ook die harde schijf wel sneller werd, was dat in geen verhouding tot de andere onderdelen in een pc. Opslag werd een steeds grotere bottleneck en zorgde ervoor dat zelfs de snelste computer in de praktijk traag aanvoelden. Dat veranderde met de ssd die voor consumenten in 2009 bereikbaar werd. Waar een harde schijf gebaseerd is op een ronddraaiende magnetische schijf, bevat een ssd dankzij flashgeheugen geen mechanische onderdelen. Hierdoor is een ssd bijvoorbeeld niet gevoelig voor schokken, extra handig voor laptops die de desktop-pc ook in 2009 al verdrongen hadden.

Snelle toegangstijd

Een groot voordeel van een ssd is dat de toegangstijd van flashgeheugen veel sneller is dan de mechanische harde schijf. Wanneer je computer een bestand nodig heeft, dan moet dat bestand eerst opgezocht worden. In een harde schijf moet een mechanische lees- en schrijfkop hiervoor de juiste positie vinden en dat duurt even. In een ssd is dat niet nodig. Dat voordeel geldt vandaag de dag nog steeds. Samsungs snelste ssd, de SSD 970 Pro, heeft een toegangstijd van ongeveer 0,1 ms. Dus binnen 0,1 ms is een bestand gevonden. De snelste harde schijven zitten in optimale omstandigheden rond zo’n 6 ms. Nu klinkt het verschil tussen 0,1 en 6 ms voor een mens misschien niet als veel, maar er word natuurlijk constant veel verschillende data tegelijkertijd door je computer opgevraagd. Een ssd heeft niet alleen een veel snellere toegangstijd, deze is door het ontbreken van mechanisme onderdelen ook nog eens constant: het maakt niet uit waar data staat, alles wordt even snel gevonden.

Steeds meer voor minder

Hoewel de voordelen van een ssd zoals een snelle toegangstijd en schokbestendigheid in 2009 zeker duidelijk waren, was de consument nog wel voorzichtig. De ssd’s van toen hadden namelijk een erg belangrijk nadeel en dat was de hoge prijs gekoppeld aan een lage capaciteit. Zo kostte een ssd met een opslagcapaciteit van 80 GB in 2009 zo’n 210 euro. Voor datzelfde geld heb je tegenwoordig al een sata-ssd met 1 TB opslagcapaciteit in huis terwijl je ook Samsungs razendsnelle SSD 970 EVO m.2 nvme-ssd met een opslagcapaciteit van 500 GB voor veel minder in huis hebt. Ssd’s waren in 2009 dan ook zeker niet bedoeld voor al je opslag, je kon er net je besturingssysteem op kwijt.

Van kinderziektes naar volwassenheid

In 2009 hadden ssd’s nog wel een belangrijk nadeel: de schrijfsnelheden van ssd’s werden na verloop van tijd steeds trager. Dit kwam doordat bestanden nadat je ze verwijdert niet echt verwijdert werden. Voor een harde schijf is dit geen probleem, maar een ssd moet zogenoemde blokken eerst leegmaken voordat er data geschreven kan worden. Gelukkig werd daar als snel iets voor bedacht in de vorm van het TRIM-commando dat direct doorgeeft welke data daadwerkelijk verwijderd kan worden. Windows 7 dat eind 2009 uitkwam, ondersteunt TRIM terwijl de eerste ssd’s met TRIM in 2010 op de markt kwamen. TRIM bleef echter nog een aantal jaar een dingetje, je moest goed opletten of alles werkte. Inmiddels ondersteunen alle ssd’s en moderne besturingssystemen TRIM waardoor ssd’s altijd optimaal blijven presteren.

Steeds sneller

De sata-ssd’s van toen waren zeker niet de ssd’s van nu. Zo waren de lees- en schrijfsnelheden een stuk lager. Een van de best presterende ssd’s uit die tijd haalde bijvoorbeeld een leessnelheid van 250 MB/s terwijl de schrijfsnelheid op 80 MB/s bleef steken. In de loop der jaren werden die snelheden steeds hoger, tegenwoordig kunnen vrijwel alle sata-ssd’s de sata-interface met snelheden van zo’n 550 MB/s verzadigen. De sata-interface is vooralsnog uitontwikkeld, maar dat heeft de ontwikkeling van ssd’s niet gestopt. De moderne ssd maakt gebruik van het razendsnelle pci-express dat bijvoorbeeld ook gebruikt wordt voor grafische kaarten. Omdat forse insteekkaarten niet zo handig zijn, wordt er gebruik gemaakt van de m.2-aansluiting. De Samsung SSD 970 Pro lijkt hierdoor in niets meer op de sata-ssd’s die jarenlang te koop waren. Zeker als je weet dat er lees- en schrijfsnelheden van 3.500 en 2.700 MB/s per seconden worden gehaald. Meer dan tien keer zoveel als de topmodellen uit 2009!

Sterker dan ooit

Ssd’s voor consumenten zijn bijna tien jaar in ontwikkeling en sindsdien is er een hoop veranderd: ssd’s zijn sneller, beter, goedkoper en bieden veel meer opslagcapaciteit. Het topmodel ssd in 2009 was een 2,5inch-exeplaar voorzien van de sata 3 Gbit/s-interface met een maximale leessnelheid van zo’n 250 MB/s. Een groot verschil met de beste ssd’s van nu zoals Samsungs SSD 970 PRO. Niet alleen zijn de snelheden een factor tien sneller, voor hetzelfde geld krijg je ook nog eens vele malen meer opslagcapaciteit. En waar in 2009 nog getwijfeld werd of je een dure ssd echt nodig had, kunnen we bijna tien jaar later zeggen dat je simpelweg niet meer zonder ssd kan.

GETAC BP-LC2600/33-0101SI  voor Getac V100 V200 B300 X500 Getac S400 6-Cell Weight Saver  Li-ion 7800mah 11.1V
LENOVO NC140BW1-2S1P  voor Lenovo IdeaPad 100S 0813002 80R9 Li-ion 4200mAh (31.92Wh) 7.6V
ADP-180MB K laptop adapter voor Acer Predator 17 G9-791 G9-791G,ADP-180MB K
HSTNN-LA09 PA-1151-03HH 585010-001 laptop adapter voor HP 19.5V 7.89A 7.9A 150W PA-1151-03HS-ROHS Series
TOSHIBA PA5267U-1BRS voor Toshiba Portege X20W X20W-D-10R serie Li-ion 44Wh/3760mAh 11.4V
LENOVO NC140BW1-2S1P  voor Lenovo IdeaPad 100S 0813002 80R9 Li-ion 4200mAh (31.92Wh) 7.6V

De kracht van Thunderbolt 3

Ssd’s worden steeds sneller: tegenwoordig kijken we niet meer op van snelheden van 2.500 MByte/s. Externe ssd’s bleven tot nu toe achter bij deze ontwikkeling. Tot nu toe. Samsungs nieuwe Portable SSD X5 is net zo snel als een modern intern exemplaar. Het geheim? Een razendsnelle pci-express m.2 nvme-ssd in combinatie met Thunderbolt 3.
De nieuwe Samsung Portable SSD X5 is niet de eerste externe ssd, maar het is dankzij Thunderbolt 3 wel een bijzonder exemplaar. De externe ssd’s die je tot nu toe kon kopen, zoals Samsungs eigen Portable SSD T5, maken doorgaans gebruik van usb 3.1. En hoewel usb 3.1 met een snelheid van 10 Gbit/s (1250 MByte/s) al behoorlijk snel is, valt dit in het niet bij de nieuwste ssd’s van het type m.2 mvme. Deze modellen halen lees- en schrijfsnelheden van boven de 2500 MByte/s. Heel wat rapper ook dan de sata-ssd’s met snelheden tot zo’n 550 MByte/s. De usb3.1-interface is een goede match voor dergelijke sata-ssd’s, maar komt echt kracht tekort voor de moderne m.2 nvme-ssd’s.

Efficiënte koeling

Met een afmeting van 11,9 x 6,2 x 2 cm is de behuizing van de X5 wat groter dan de gebruikte m.2-ssd. Dat is niet voor niets, want een groot gedeelte van het volume bestaat uit een heatsink die de warmte van de ssd efficiënt afvoert. Vanwege de hoge prestaties worden m.2 nvme-ssd’s warm en die warmte moeten ze wel kwijt kunnen. Kan dat niet, dan zullen de prestaties omlaag gaan om oververhitting te voorkomen. Daar heeft Samsung’s X5 dankzij de ruime heatsink geen last van. De behuizing is zo ontworpen dat-ie maximaal 45 graden Celcius wordt. Ook is de behuizing erg stevig, een val van twee meter hoog is geen probleem.

De kracht van Thunderbolt

In de vorm van Thunderbolt 3 is er een oplossing voor de snelheidsbeperkingen van usb 3.1. Thunderbolt 3 is een interface voor het aansluiten van randapparatuur die is bedacht door Intel en Apple en die gebruikmaakt van de usb-c-poort. Net als grafische kaarten en nvme-ssd’s is Thunderbolt gebaseerd op de razendsnelle pci-express-interface. Thunderbolt 3 heeft een snelheid van maar liefst 40 Gbit/s (5000 MByte/s) en vormt hiermee geen beperking voor de prestaties van een ssd. Behalve dat Thunderbolt 3 een stuk sneller is dan zijn voorgangers, wordt er nu gebruikgemaakt van de handige usb-c-aansluiting in plaats van de mini-displayport. Bij een usb-c-stekker hoef je er bijvoorbeeld niet meer op te letten hoe je de stekker in de aansluiting steekt. Ook bevatten beide uiteinden van de kabel dezelfde stekker. Zeker voor laptopgebruikers is Thunderbolt 3 een perfecte aansluiting, omdat ze ook geschikt is voor usb 3.1. Een Thunderbolt 3-aansluiting is hierdoor de snelste, modernste en meest universele aansluiting van dit moment.

Geen beperkingen

Steeds meer pc’s en laptops zijn voorzien van nvme-ssd’s waarvan de prestaties geremd worden door externe harde schijven of ssd’s via usb. Want hoewel een kopieeractie van 550 MByte/s naar een externe usb-ssd uiteraard een stuk sneller is dan die van een ouderwetse harde schijf, is het toch een beetje jammer als je weet dat het vier keer zo snel kan. Zeker als je vaak met grote bestanden werkt, vertaalt zich dat in veel (wacht)tijd. De combinatie van een m.2 nvme-ssd met Thunderbolt 3 betekent dat je een externe ssd zonder beperkingen krijgt. Samsungs Portable SSD X5 is met een leessnelheid van 2.800 MByte/s en een schrijfsnelheid van 2.300 MByte/s razendsnel. Praktijktests en benchmarks laten geen prestatieverschillen zien tussen de externe Samsung Portable SSD X5 of een interne m.2 nvme-ssd. Sterker nog: de X5 is voorzien van een Samsung-ssd die sneller is dan de meeste nvme-ssd’s van andere merken. Een bestand met een omvang van 20 gigabyte kun je bijvoorbeeld in 11,6 seconden naar de X5 kopiëren. De X5 is dan ook de ideale schijf als je vaak met grote bestanden zoals 4K-video’s of raw-bestanden in hoge resolutie werkt.

Uitbreiding van opslagcapaciteit

De X5 biedt echter niet alleen snelle lees- en schrijfsnelheden, door de razendsnelle Thunderbolt-interface gedraagt de T5 zich precies hetzelfde als een intern aangesloten m.2 nvme-ssd. Hierdoor kun je bestanden vanaf de X5 ook gewoon gebruiken en bewerken. Je kunt 4K-video’s vanaf de X5 bijvoorbeeld in Adobe Premiere Pro bewerken of je foto’s bewerken in Lightroom of Photoshop. Daarnaast is het mogelijk om programma’s en spellen op de X5 te installeren en te gebruiken. De X5 is hierdoor ook prima te gebruiken om de opslagcapaciteit van een laptop met Thunderbolt 3 uit te breiden. Steeds meer laptops zijn namelijk voorzien van nvme-ssd’s die op het moederbord gesoldeerd zijn en daardoor niet vervangen kunnen worden. Met Samsungs X5 kun je de opslagcapaciteit toch zonder snelheidsbeperkingen uitbreiden.
Niet via usb
Thunderbolt heeft overigens ook een belangrijke beperking: er zijn nog maar weinig systemen voorzien van Thunderbolt 3. Je vindt Thunderbolt 3 alleen maar op krachtigere systemen en laptops die bedoeld zijn voor professionelere gebruikers. Zo zijn Apple MacBook Pro’s uit 2016 of nieuwer voorzien van Thunderbolt 3. Ook op steeds meer krachtige Windows-laptops vind je een Thunderbolt 3-aansluiting. Op goedkopere computers en laptops vind je echter geen Thunderbolt 3, maar usb-c met enkel usb 3.1. Hoewel iedere Thunderbolt 3-aansluiting ook usb ondersteunt, is niet iedere usb-c-aansluiting dus geschikt voor Thunderbolt. In de praktijk betekent dit dat je de X5 doorgaans niet kunt gebruiken om data met andere mensen uit te wisselen.
Specificaties
Prijs Vanaf € 409,99
Capaciteit 500 GB, 1 TB, 2 TB
Interface Thunderbolt 3 (40 Gbit/s)
Leessnelheid Tot 2.800 MByte/s
Schrijfsnelheid Tot 2.300 MByte/s (500 GB: tot 2.100 MByte/s)
Encryptie AES 256-bit hardware-encryptie
Afmetingen 119 x 62 x 19,7 mm
Gewicht 150 gram

CLEVO 6-87-W370S-4271 W370BAT-8 voor Clevo W350ET W350ETQ serie Li-ion 5200mah/76.96Wh 14.8V
PA3546E-1AC3 Pa-1181-02 laptop adapter voor Toshiba X205 180W 19V 9.5A Laptop DC Charger Power Supply
DELL T54FJ  voor Dell Latitude E6420 E6520 Li-ion 60WH 11.1V
BOSE 88796 voor Bose Soundlink Mini 2 Pack Li-ion 2230mAH/17Wh 7.4V
ASUS C21N1334  voor ASUS Transformer Book T200TA li-ion 38WH 7.6V
MSI BTY-L76  voor MSI GS70 serie  li-ion 5400MAH 11.1V

Snel, sneller snelst

Dat m.2 SSD’s veel sneller zijn dan de traditionele SATA SSD’s zal je inmiddels niet zijn ontgaan. Die laatste categorie heeft inmiddels het maximale wel uit de verouderde SATA bus gehaald en dankzij PCI-Express en het NVMe protocol weten de betere m.2 SSD’s op veel vlakken flink betere prestaties neer te zetten. Maar hoe veel beter is beter? We pakten de snelste m.2 SSD uit de onafhankelijke grote SSD vergelijkingstest van Computer!Totaal van Juli/Augustus 2018, de Samsung 970 PRO, tegenover de snelste SATA SSD uit diezelfde test, de Samsung 860 PRO. Voor een eerlijke vergelijking de 1TB variant van beide.

Sequentieel schrijven en lezen

Bij het lezen en schrijven van grote blokken, denk aan het werken met foto mappen of videobestanden, zien we het eerste grote verschil tussen de twee soorten SSD. Wellicht dat de naam SATA III of SATA-600 je eens is opgevallen bij specificaties van zowel SATA SSD’s en traditionele mechanische harde schrijven, waarbij de 600 staat voor 600 MB/s wat de harde limiet is van hoe snel data door een SATA bus naar een SSD zou kunnen. Dat is nog een theoretische limiet overigens, want we dienen dan nog rekening te houden met zaken als overhead en encoding en resultaten ergens in de 520-565 MB/s reeks zijn dan ook praktisch het maximaal haalbare
Ter vergelijking is de theoretische maximum snelheid van een PCI-Express 3.0 SSD 4000 MB/s, ruim een factor 6,5 hoger en waar dergelijke snelheden tot voorkort onmogelijk leken lukte het de Samsung 970 PRO als enige om er bij in de buurt te komen met zijn extreme leessnelheden. Dat houdt in dat in het lezen van grote blokken bestanden de 970 PRO een factor 6,5x sneller is dan de 860 PRO, en nog sneller als we oudere SATA SSD’s zouden vergelijken.
En wat het wegschrijven van zulke grote bestanden betreft? Een factor vijf sneller mogen we toch voorzichtig een zeer respectabel verschil noemen. Werk je veel met grote foto- en videobestanden dan is het beeld helder.

All-round gebruik

Het lezen en schrijven van grote blokken is waar SSD’s, zeker wanneer ze niet worden beperkt door achterhaalde protocollen, echt hun spierballen laten zien. Iedereen die in de laatste jaren wel eens iets naar een USB stickje heeft gekopieerd zal echter ervaren hebben dat het overzetten van data zelden non-stop op de maximum snelheden gebeurd. Zeker naar mate er meer kleinere bestanden in het spel komen komt er druk op de controller van de SSD te liggen om die vele handelingen in goede banen te leiden.
Benchmarks zoals PC Mark 8 maken daarom gebruik van verschillende intensieve gebruiksscenario’s om beter in beeld te brengen wat de verschillen tussen SSD’s zijn bij een meer gevarieerd gebruik dan enkel het werken met grote bestanden. Deze benchmark voert verschillende zware taken uit op basis van populaire applicaties zoals Photoshop en Excel en haalt er tevens verschillende games bij om SSD prestaties echt aan de tand te voelen.

Het resultaat

Ongeacht het gebruik wordt duidelijk dat de snelste m.2 schijven veel sneller zijn dan zelfs de snelste SATA opties, ook onder veel zwaardere omstandig heden zien we nog een overtuigende factor 2,7x meer snelheid.
Al moeten we wel wel vermelden dat dat gat niet enkel aan PCI-Express 3.0 en het NVMe protocol te danken is, want als we de PC Mark 8 resultaten van alle SSD’s uit de SSD vergelijkingstest van Computer!Totaal op een rij zetten wordt duidelijk dat de Samsung 970 PRO onder dergelijke zware omstandigheden op eenzame hoogte staat.

Conclusie

Zoek je snelheid en consistente prestaties ongeacht de situatie? Dan zijn de bovenstaande resultaten helder. Los van de praktische voordelen van een m.2 SSD zoals de afwezigheid van extra kabels in je pc en de compactere afmetingen zijn ze ongenaakbaar voor hun SATA tegenhangers

A13-045N2A KP.0450H.001 laptop adapter voor Acer Aspire Switch 11 12 V,Acer Chromebook 11 ACDP-160D01 laptop adapter voor Sony TV XBR-49X800D KD-49XD8588
ACER AP15B8K  voor Acer Aspire Switch 11 SW5-173 SW5-173P serie Li-ion 4550Wh/34.5Wh 7.6V
HF12 laptop adapter voor Philips HF3520/3485/3480/3471/3470 Wake-Up Light EXCELLENT
ADP-120MH D laptop adapter voor MSI Gateway Series
504965-001 laptop adapter voor HP TFX0220D5WA Replace Power Supply Upgrade 250 Watt 250W 504966-001

Zo bouw je een NVMe M.2-ssd in je laptop

Heb je een moderne laptop, dan is de kans groot dat je laptop is voorzien van een M.2-slot. Prettig, want NVMe M.2-ssd’s behoren tot de snelste ssd’s ter wereld. Het inbouwen is alleen net even anders als je van een ‘normale’ ssd gewend bent. We laten je zien hoe dat moet.
Een traditionele ssd is net als een laptop harde schijf uitgevoerd in het 2,5inch-formaat en bouw je in een 2,5inch-schijfpositie. Een M.2-ssd ziet er totaal anders uit en is een compact insteekkaartje dat net groot genoeg is voor alle benodigde chips. Je steekt een M.2-ssd zoals Samsungs SSD 970 EVO in een M.2-slot in je laptop.
Let er wel op dat er twee soorten M.2-ssd’s zijn: een NVMe-variant die gebruik maakt van het razendsnelle pci-express en sata-variant die niet sneller is dan de traditionele 2,5inch-sata-ssd. Sommige laptops zijn helaas alleen geschikt voor de M.2 sata-variant. Kijk dus in de specificaties van je laptop na of NVMe M.2-ssd’s ondersteund worden. Zie je in de specificaties termen als PCIe of NVMe of opgegeven snelheden die (ver) boven de 600 MB/s liggen? Dan zit je goed. Zie je in de specificaties enkel de term SATA voorbijkomen en liggen de snelheden onder de 600 MB/s? Dan ondersteunt je laptop vermoedelijk alleen een op sata gebaseerde m.2-ssd.

Installeren

De installatie van een NVMe M.2-ssd als de Samsung SSD 970 EVO is niet moeilijk en eenvoudiger dan de installatie van een 2,5inch-ssd. We laten je het in deze video stap voor stap zien.

Stappenplan inbouwen NVMe M.2-ssd

Stap 1: Maak het toegangsklepje of de onderkant open en zoek het M.2-slot.
Stap 2: Draai het schroefje van het M.2-slot los en verwijder eventueel de bestaande M.2-ssd.
Stap 3: Haal de ssd voorzichtig uit de verpakking, pak hem bij de zijkanten vast.
Stap 4: Steek de ssd voorzichtig in het m2-slot.
Stap 5: Druk de ssd naar beneden en draai het schroefje vast
Je ssd is nu geïnstalleerd. Maak je laptop weer dicht. Je kunt nu een besturingssysteem installeren en genieten van een razendsnel systeem.

504965-001 laptop adapter voor HP Desktop Power Supply unit PSU 504965-001 PC8044 220W HP-D2201C0 New
TOSHIBA PA5208U-1BRS  voor Toshiba Satellite L55W-C serie  Li-ion 3860mAh/45Wh 10.8V
ADS-40FSG-19 laptop adapter voor LG E1948S E2242C E2249 E1948 PC
ASUS A32-K53 A42-K53  voor ASUS A43 A53 K43 K53 X43 serie Li-ion 5200mah 10.8V
ACER AP13J4K  voor Acer Chromebook C720 C720P C740 Li-ion 3920mAh/45Wh 11.4V
AKOYA A41-B34 A32-B34voor Medion Akoya S4213 S4216 S4613 E6237 P6647 P6643 Li-ion 2600mAh 14.4V

Samsung Portable SSD X5 – Razendsnel via Thunderbolt

Momenteel zijn m.2 nvme-ssd’s het neusje van de zalm en Samsung behoort met bijvoorbeeld de SSD 970 Pro tot de top. Met de Portable SSD X5 brengt Samsung nvme naar de externe ssd. Thunderbolt 3 moet het mogelijk maken deze razendsnelle ssd extern te gebruiken. Wij hebben de Samsung Portable SSD X5 getest.
De Portable SSD X5 is niet Samsungs eerste externe ssd, zo kwam vorig jaar de Portable SSD T5 op de markt. Deze maakt gebruik van usb 3.1 en is intern voorzien van een msata-ssd. Met een snelheid van 10 Gbit/s (1250 MB/s) is usb 3.1 niet snel genoeg om de huidige nvme-ssd’s met snelheden boven de 2.500 MB/s bij te houden. In de vorm van Thunderbolt 3 is er wél een aansluiting die deze snelheden aankan. De eerste twee varianten van het door Intel en Apple uitgevonden Thunderbolt maakten gebruik van een mini-displayport-aansluiting en waren vooral een Apple-feestje. Met Thunderbolt 3 dat gebruik maakt van de usb-c-connector zien we Thunderbolt naast MacBooks wél terug op de duurdere Windows-machines. Thunderbolt 3 is gebaseerd op pci-express 3.0 en gebruikt voor de dataoverdracht een x4-verbinding, dezelfde verbinding die gebruikt wordt voor interne nvme-ssd’s.

Alleen Thunderbolt 3

Volgens de specificaties heb je om de Portable SSD X5 te gebruiken een Thunderbolt 3-aansluiting nodig. Uiteraard hebben we toch even geprobeerd om de X5 via usb aan te sluiten en zoals verwacht gebeurt er dan weinig. Er wordt door Windows wel herkend dat de X5 is aangesloten, maar stuurprogramma’s om hem te gebruiken zijn er niet. Dat is zelfs het geval als je laptop voorzien is van een usb-c-poort zonder Thunderbolt-ondersteuning. Die aansluiting ziet er precies hetzelfde uit, maar werkt niet in combinatie met de X5. Dit illustreert nog maar eens de verwarring van de usb-c-aansluiting die voor verschillende protocollen is in te zetten. De X5 is dus geen schijf om bestanden met andere mensen uit te wisselen, je moet hem echt voor jezelf aanschaffen. Met de meegeleverde software kun je je data van een wachtwoord voorzien, hiervoor wordt gebruik gemaakt van AES 256bit-versleuteling

Nvme-ssd

Met Thunderbolt vormt de aansluiting niet langer een snelheidsbeperking en Samsung heeft de Portable SSD X5 dan ook voorzien van een m.2 nvme-ssd uit eigen stal. Welke variant dat precies is, kon Samsung ons niet vertellen en het lijkt onmogelijk de X5 zonder schade open te maken. Met opgegeven lees- en schrijfsnelheden van 2.800 en 2.300 MB/s gaat het in ieder geval om een rap exemplaar. Met een afmeting van 11,9 x 6,2 x 2 cm is de magnesium behuizing van de X5 een stuk groter dan de gebruikte m.2-ssd. Dit verschil in afmeting tussen ssd en de behuizing is ook een stuk groter dan bij Samsungs op msata gebaseerde usb-ssd’s. De Portable SSD T5 is bijvoorbeeld niet gek veel groter als de msata-ssd die intern gebruikt wordt. De reden voor de enigszins forse behuizing van de X5 is koeling. De ssd is voorzien van een forse heatsink die ervoor zorgt dat de ssd niet te warm wordt en de prestaties ook over langere tijd goed blijven.

Prestaties

De laptop die we gebruikt hebben om de 1 TB-uitvoering van de Portable SSD X5 te testen is een modern exemplaar met een Intel Core i7-8550u, 16 GB ram en een Samsung PM981 nvme-ssd van 512 GB. We hebben onze ssd-benchmarks losgelaten op zowel de Portable SSD X5 als de ingebouwde PM981. Met CrystalDiskMark bepalen we de sequentiële lees- en schrijfsnelheden. De X5 haalt hierbij met 2769,2 en 2157,8 MB/s bijna de door Samsung opgegeven snelheden. De ingebouwde PM981 heeft met 3157,3 MB/s een hogere leessnelheid, maar is met 1622,5 MB/s een stuk langzamer met schrijven. Dat beeld wordt bevestigd in AS SSD: de ingebouwde ssd heeft een hogere sequentiële leessnelheid terwijl de X5 een hogere schrijfsnelheid heeft. De X5 doet het echter weer beter in testen met kleine stukjes data en heeft een betere toegangstijd. AS SSD kent aan de X5 een score toe van 4464 punten terwijl de PM981 3180 punten scoort. Uiteindelijk gaat het om de prestaties in de praktijk en de benchmark die daar het dichtst bij in de buurt komt is de Storage-test van PCMark 8. De X5 krijgt van PCMark 5077 punten terwijl de ingebouwde PM981 5022 punten krijgt. De externe X5 is volgens PCMark 8 dus een betere ssd om vanaf te werken dan de in de laptop ingebouwde nvme-ssd en dat verdient lof. Je kunt de X5 dus zonder zorgen gebruiken om programma’s op te installeren of grote bestanden zoals 4K-films of raw-foto’s direct te bewerken vanaf de X5. Die score van 5077 punten is overigens vrijwel gelijk aan Samsungs SSD 970 EVO.

Conclusie

Samsung maakt met de X5 de belofte waar: dit is een externe ssd die vrijwel net zo snel is als een intern exemplaar. Je kunt de X5 dan ook zonder zorgen inzetten voor alles waar je normaal gesproken een interne nvme-ssd voor inzet. De X5 is ook een prima manier om de opslag van een laptop of pc met Thunderbolt 3 uit te breiden wanneer het niet mogelijk is de ingebouwde ssd te vervangen. De Portable SSD X5 heeft echter één belangrijk minpunt en dat is dat Thunderbolt 3 echt verplicht is. Zelfs via een usb-c-poort krijg je zonder Thunderbolt-ondersteuning geen verbinding met de X5 terwijl die aansluiting er fysiek wel hetzelfde uitziet. De prijzen beginnen bij 409,99 euro voor de 500GB-uitvoering en liggen daarmee een stuk hoger dan die van de op usb 3.1 gebaseerde Portable SSD T5. De prijs van de geteste 1TB-uitvoering is nog niet bekend.

ADS-40FSG-19 laptop adapter voor LG E1948S E2242C E2249 E1948 PC
DELL XCMRD 0MF69   voor DELL Inspiron 14 serie DELL Inspiron 14R 14-3421 serie li-ion 40WH 14.8V
TOSHIBA PA5149U-1BRS  voor Toshiba Tecra Z40T-A1410 Z50-A-11H Li-ion 60Wh/3860mAh 14.4V
504965-001 laptop adapter voor HP Desktop Power Supply unit PSU 504965-001 PC8044 220W HP-D2201C0 New
DELL 245RR T0TRM  voor Dell XPS 15 9530 Precision M3800 Li-ion 91Wh/9cell 11.1V
HP SE03XL  voor HP HSTNN-LB7G HSTNN-UB6Z TPN-Q171 849568-421 849908-850 Li-ion 41.5Wh 3450mAh 11.55V

dit zijn de beste solid state drives

De specificaties van solid state drives of ssd’s zijn even eenvoudig te volgen als die van routers, maar nog meer dan bij die kastjes die het internet magisch door de lucht weten te versturen liggen de werkelijke prestaties ver uiteen. Wij frissen de basiskennis over ssd’s op, en zoeken de beste voor je uit.
Het staat niet ter discussie dat de komst van de ssd de grootste impact heeft gehad op het snelheidsgevoel van onze bekende huis-, tuin- en keukencomputer of laptop. Zij die nog twijfelen aan het concept en nog met een mechanisch rondjes draaiende harde schijf werken zouden we adviseren dat het nu toch echt eens tijd is. Dat de doorbraak bij het grote publiek lang heeft geduurd is wel begrijpelijk; een computer met ‘500GB-schijf’ klonk voor veel mensen toch aantrekkelijker dan ‘250GB-schijf’, ongeacht hoe veel sneller de ssd-techniek was. En ook het prijsverschil speelde een rol natuurlijk. Het bewustzijn rondom ssd’s is inmiddels een stuk beter, al zien we tot onze spijt nog veel instapsystemen zonder ssd. Hoewel we in dit artikel ingaan op de onderlinge verschillen willen we duidelijk stellen dat elke recente ssd beter is dan geen ssd.

Verschillende soorten ssd’s

Los aangeschafte ssd’s dienen zowel als basis voor een nieuw systeem, of als upgrade voor een bestaand systeem of laptop. Maar voor we ons inhoudelijk verdiepen is het belangrijk om onderscheid te maken tussen de fysieke aansluiting van een ssd en het protocol waarmee vervolgens tussen je computer en de schijf wordt gecommuniceerd. Een ssd sluit je normaliter aan op een sata- of m.2-aansluiting op je moederbord, de gangbare aansluitingen. Recente systemen hebben meestal een m.2-slot, maar voor computers zonder zo’n aansluiting leveren sommige fabrikanten van m.2-ssd’s een insteekkaart waarmee de ssd fysiek kan worden aangesloten op pci-express-sloten (waar normaliter videokaarten en dergelijke ingaan).
Sata is een redelijk bejaarde aansluiting waarmee we al jaren onze mechanische harde schijven aan de computer koppelen, en ook de eerste ssd’s sloten we daar eenvoudig op aan. Praktisch, want bij een ssd-upgrade hoefde je je zelden zorgen te maken dat die mooie, gloednieuwe technologie niet zou passen. M.2 als fysieke aansluiting is echter veel aantrekkelijker: de aansluiting direct op het moederbord bespaart extra bekabeling en de bijpassende schijven zijn compacter. Dat is zeker voor dunnere laptops noodzakelijk, maar ook compactere desktopcomputers doen er hun voordeel mee.

Nieuw protocol nodig

Met de rappe ontwikkelingen op gebied van het flash-geheugen waar de ssd’s op zijn gebaseerd kwam de noodzaak voor een nieuwe aansluiting én protocol. Die snellere aansluiting was al op iedere computer aanwezig in de vorm van pci-express, een aansluiting die vele malen sneller is dan de sata-interface. Pci-express werkt met zogenoemde lanes die een snelheid bieden van 1 GB/s. In het geval van een m.2-slot worden vier van deze lanes gecombineerd voor een maximale theoretische snelheid van 4 GB/s, voorlopig snel genoeg voor de snelste ssd’s. Pci-express is echter maar het halve verhaal, want de nieuwste ssd’s gebruiken ook een ander aansturingsprotocol. Het oudere AHCI-protocol wat voor sata-drives wordt gebruikt, is ontwikkeld met mechanische schijven in het achterhoofd en vormde in meerdere opzichten een bottleneck voor nieuwere ssd’s. De eerste generatie pci-express-ssd’s maakte gebruik van ahci, maar moderne (m.2) pci-express-ssd’s gebruiken het nieuwere nvme-protocol. Dit is speciaal voor ssd’s bedacht en biedt de broodnodige verbeteringen: lagere latency, hogere maximale doorvoersnelheden, en vooral de mogelijkheid om veel meer gelijktijdige acties te verwerken. Kortom: nvme-ssd’s zijn veel en veel krachtiger. Hoewel de meeste recente m.2-aansluitingen ondersteuning bieden voor pci-express is dat niet altijd het geval. Een m.2-ssd kan prima een sata-variant zijn en daarmee feitelijk niet heel erg afwijken van een sata-ssd van 2,5-inch. Het is dus belangrijk om de fysieke aansluiting en de interface los van elkaar te zien.

Nvme all the things!

Dat nvme-drives objectief sneller zijn staat buiten kijf. De maximale doorvoersnelheid van een sata-ssd ligt rond de 560 MB/s en de meeste ssd’s halen of benaderen dat inderdaad ook - bij het uitlezen althans. Maar zelfs de langzaamste nvme-schijf in deze vergelijking is ruim drie keer zo snel als dat. De snelste (en duurste) nvme-schijven in deze test, de Samsung 970 PRO ssd’s, komen maar liefst rond de 3500 MB/s uit. Drie-en-een-halve gigabyte per seconde is een hele dvd aan data over het lijntje in nog geen anderhalve seconde.
Het brengt ons wel bij de vraag in hoeverre de mogelijkheid om zo veel data in korte tijd over te zetten praktisch relevant is, een typische lichte gebruiker zal zelden meer dan een paar megabyte per seconde aan schijfacties vragen. Om in een eenvoudige metafoor te spreken: wanneer vijf mensen met een boodschappenkar vol bij de supermarktkassa komen maakt het niet uit of ze worden opgewacht door 10 of 50 kassières.
Nvme-schijven blinken echter niet alleen uit in doorvoer, maar vooral in de lage latency en de mogelijkheid om veel meer taken gelijktijdig af te handelen, alsof onze bovengenoemde kassières ons niet enkel reikhalzend zitten af te wachten maar ook nog eens de hele wagen gescand hebben voordat we onze bonuskaart hebben kunnen trekken. Nvme klinkt zo helemaal fantastisch.

Optane?

Ssd-insiders zullen hun zinnen mogelijk al op Optane-ssd’s hebben gezet, of eigenlijk 3D XPoint-ssd’s, aangezien Optane de merknaam is die Intel hanteert. Tot dusver hebben we het gehad over de aansluitingen en protocollen, maar het type geheugen dat in een ssd wordt gebruikt heeft uiteraard ook gevolgen voor de prestaties. 3D XPoint-modellen zijn inmiddels te koop en bewezen nog veel sneller, maar gezien de extreme meerprijs zijn ze vooralsnog enkel interessant voor de meest veeleisende professionals.

De praktijk is toch gecompliceerder

Nvme-ssd’s zijn dus objectief geweldig, maar wanneer we kijken naar een volledig computersysteem is de ssd slechts één van de vele radertjes in het grotere geheel. Blijven we nogmaals bij de kassametafoor dan kunnen we dat uitdrukken door te zeggen dat de kassa weliswaar veel sneller werkt, maar de totale tijd die we kwijt zijn aan de boodschap inclusief rijden en parkeren niet per se significant verandert.
Of het hele systeem sneller gaat met zo’n veel snellere ssd in vergelijking met een instap-ssd is afhankelijk van welke taken je het systeem laat uitvoeren. Enkel taken die zwaar op de schijf wegen gaan daadwerkelijk sneller, maar dat zijn er minder dan je misschien zou denken. Kijken we naar zaken die voor een typische thuisgebruiker relevant zijn, dan zien we feitelijk geen verschil. Denk aan het opstarten van de pc, het openen van een foto of het opstarten van een game. Taken die met een ssd significant sneller gaan dan met een mechanische harde schijf, maar je moet van goede huizen komen om het verschil op te merken tussen de traagste en snelste schijf in deze test. De theoretische voordelen brengen simpelweg niets te weeg in de praktijk.
Deze wetenschap zet zodoende veel druk op de luxere ssd’s in deze vergelijking, niet alleen nvme-modellen maar ook de duurdere sata-opties ten opzichte van het zo goedkoopst mogelijke model. Het maakt het eenvoudig om te begrijpen waarom er bij ssd’s vaak niet wordt gekeken naar welke indicatie van snelheid dan ook, maar enkel naar de prijs per GB. Als de prestaties voor veel basale taken toch niet uitmaken, dan koop je het liefst gewoon zo veel mogelijk opslag voor je geld. Ben je vooral op zoek naar een ssd om je systeem vlot te laten starten, of een gamer die zo veel mogelijk games op de ssd kwijt wil, dan snappen we de drang om de allergoedkoopste te pakken. Dan blijken de ‘ouderwetse’ sata-drives opeens zo gek niet. Elke euro die je uitspaart voelt als winst wanneer je enkel naar de opstarttijd van je systeem kijkt.

Groter = Sneller?

Een bekend fenomeen is dat grotere ssd’s sneller zijn dan kleinere varianten. Tot circa 1 TB zien we bij schijven binnen dezelfde serie meestal verbeteringen in prestaties. Soms zien we daardoor lager gepositioneerde schijven met een hogere capaciteit soms druk zetten op door de fabrikant hoger gepositioneerde opties met minder opslag. De Samsung 970 EVO 1TB versus de Samsung 970 PRO 512GB is daar een mooi voorbeeld van. Omdat grotere sneller zijn, meer data kunnen verwerken (TBW-rating) en een gunstigere prijs-per-GB hebben zijn in de regel modellen vanaf zo’n 500 GB inhoudelijk het meest interessant.

En betrouwbaarheid?

Idealiter zouden we de betrouwbaarheid het zwaarst laten wegen, maar dit is nagenoeg onmogelijk om te testen. Dit zou meerdere jaren duren en op het eind zouden de geteste modellen al lang en breed van de markt zijn. Theoretisch interessant, maar praktisch zonder veel waarde dus. De betrouwbaarheid wordt deels bepaald door de hoeveelheid data in elke geheugencel. Een ssd die 3 bits aan data in een cel opslaat (3-bit TLC geheugen) slijt in theorie een stuk harder dan een model met 2 bits aan data per cell (2-bit MLC-geheugen), waarbij we 1-bit SLC geheugen achterwege kunnen laten gezien de prijs van die cellen praktisch onverkoopbare ssd’s oplevert.
Gelukkig is de levensduur van het in al deze ssd’s gebruikte geheugen zo goed dat de betrouwbaarheid geen overweging meer is voor de meeste doeleinden. Enkel de allerzwaarste professionele gebruikers zullen echt bij het soort geheugen stil willen staan. Derhalve nemen we de geheugenconfiguratie wel in de tabel op, maar voor de consument wegen we het beperkt. Het is vooral cruciaal om te onthouden dat alles in theorie kapot kan gaan, dus je dient altijd te zorgen voor een goede back-up.

Zwaar, zwaarder, zwaarst

De definitie van professional is geen eenvoudige, want een professionele Excel-werker zal ook niet snel profiteren van een snellere ssd. Het zijn vooral creatieve professionals kunnen van een luxere ssd profiteren, al zal de mate van belasting op je systeem bepalend zijn of een echt topmodel winst biedt of dat je met iets meer dan een instapper al voldoende hebt. Voor video- en foto-editing is een goed presterend model echter een goede toevoeging. Zeker een ssd met een vlotte cache erin is nuttig op de momenten dat er veel naar de schijf wordt geschreven. Het is dan ook fijn dat de betere sata-drives of middenklasse nvme-drives niet veel duurder zijn dan de instappers.
Ssd’s met krachtige specificaties zijn ook nuttig als je meerdere virtuele machines draait vanaf dezelfde ssd, of als je database- of webserver-achtige taken uitvoert. De typische consument zal het worst zijn, maar serieuze IT’ers zullen genoeg zien in ssd’s waarvan we met benchmarks kunnen aantonen dat de onderliggende kwaliteiten significant beter zijn.

En sata express? U.2?

Sata en m.2 zijn zeker niet de enige methodes om een ssd aan te sluiten, zo zien we op sommige recente moederborden ook nog sata-express en u.2 aansluitingen. Hoewel deze in bepaalde enterprise-oplossingen wel nut kunnen hebben, hebben we er als consumenten in de praktijk niets aan. Geen van de fabrikanten van ssd’s besteedt er aandacht aan bij hun producten voor consumenten of MKB, en ook bij de moederbordfabrikanten begint de realiteit door te dringen dat die aansluitingen weinig succesvol zijn.

Adviezen

Enerzijds tonen we grote verschillen aan in onze benchmarks, anderzijds geven we aan dat voor veel taken het verschil in de praktijk te verwaarlozen is. Dat maakt de keuze niet eenvoudiger. Ons advies is dan ook eerst primair naar je gebruiksdoeleinden te kijken. Blijft het bij basistaken zoals opstarten, eenvoudige applicaties starten en vakantiefoto’s bekijken dan kan je dus iedere ssd kiezen, waarbij je de nadruk legt op praktische zaken zoals opslagcapaciteit. De echte budget-drives zie je niet terug in de tabel, wij weten dat ze te veel inleveren ten opzichte van de nauwelijks duurdere middenklasse. Het verbaasde ons niet dat geen van de fabrikanten happig was om ons van deze schijven te voorzien om te testen. De eerste interessante instappers zijn schijven zoals de WD Blue en de SanDisk Ultra 3D die precies doen wat een ssd moet doen: snel genoeg zijn voor de meeste gangbare taken. SanDisk is overigens onderdeel van Western Digital en intern is het nagenoeg exact hetzelfde product.
De Crucial MX500 staat daar op papier een stap boven, met praktisch structureel betere prestaties die niet veel onder doen voor de snelste sata-schijven in deze test, de Samsung 860 modellen. Samen vormen zijn de sata-top. Tot voor kort leek de Crucial de sterkste aankoop, het forse prijsvoordeel van Crucial leek een overtuigende motivatie. Samsung is normaliter duurder, maar lijkt zich echter bewust van het feit dat een meerprijs voor snellere nvme-schijven wel geaccepteerd wordt, maar voor snellere sata-schijven niet. De in februari 169 euro kostende 860 EVO 500 GB was in april al gezakt tot 129 euro, waar hij tot op een paar euro concurreert met de WD Blue, Crucial MX500 en SanDisk 3D Ultra. En op dat moment kunnen we kort zijn: de Samsung heeft technisch gezien de duidelijke voorsprong wat bij nagenoeg gelijke prijs de doorslag geeft. De PRO serie van Samsung is nog wat beter, maar de meerprijs voor het duurzamere type geheugen is enkel voor echte pro-doeleinden te verantwoorden. Gezien de ssd-prijzen sterk schommelen is het verstandig bij aanschaf even goed op de prijzen te letten. Samsung pakt de technische winst, Crucial doet er nauwelijks voor onder en WD en SanDisk vormen de middenmoot die vooral interessant zijn als ze op moment van aanschaf de goedkoopste zijn. Maar uiteindelijk kan Samsung of Crucial zich niet permitteren om te veel geld voor hun sata-schijven te vragen.

Adviezen nvme

Het technisch mooie nvme-concept blijft vooralsnog behouden aan de echte creatieve professional, zware storage-werker en de consument die op technologisch vlak voorop wil lopen. Ontwikkelingen leunen zwaar op early adopters en wij zijn ook gecharmeerd door deze technisch knappere ssd’s, zelfs al is de praktische impact soms beperkt of niet aanwezig.
Ook hier staat de technische voorsprong van Samsung niet ter discussie, iets wat we ook zien aan het feit dat menig concurrent er niet eens iets tegenin wil brengen. De 970-serie is niet goedkoop, maar de prestaties spreken voor zich en zijn uitmuntend. Wel raden we aan om eerst naar grotere capaciteiten te kijken, voordat je de stap van de EVO-lijn naar de PRO-lijn overweegt, want de meerwaarde van die stap is alleen interessant voor de meest veeleisende gebruikers. Kingston biedt met de KC1000 een iets goedkoper 2-bit MLC-alternatief voor de Samsung 970 PRO, maar met een fors verschil in prestaties. Een knappe ssd, maar niet één die we direct zullen aanbevelen.
De Kingston A1000 960 GB lijkt nog wel een goedkoper alternatief voor de 970 EVO 1 TB, maar gezien we reeds hebben vastgesteld dat de meerwaarde van nvme-drives in het zwaardere werk schuilt vinden we juist het prestatiegat in die zwaardere benchmarks wel heel groot. De schijvengigant WD die in het mainstream ssd-segment nog leuke zaken doet, laat het in het nvme-segment volledig afweten, want de WD Black komt niet in de buurt van de prestaties van de nvme-zwaargewichten. Het is weliswaar de goedkoopste nvme-drive uit deze vergelijking, maar de prestaties komen maar net boven die van een degelijke (en normaliter goedkopere) sata-drive. Zaak voor WD om deze black drives extreem concurrerend geprijsd neer te zetten om ze een interessant alternatief te maken.

Conclusie

We zetten de modellen in twee klassen in een overzicht: schijven van 500 GB en schijven van 1 tot 2 TB. Samsung gaat er in beide klassen met de ‘Best getest’-waardering vandoor vanwege de prestatievoorsprong en het feit dat naarmate de last op de schijf toeneemt de prestaties structureel beter standhouden. Het zijn objectief de meest begeerlijke ssd’s.
De ademruimte die zij hebben is echter beperkt, vooral bij de grote doelgroep voor wie sata-schijven nog veruit het interessantste zijn. Nogmaals, voor de meeste basale taken is het verschil tussen de snelste ssd en een degelijke middenklasser simpelweg niet te ervaren en dan kan een paar euro al de doorslag geven. Hoewel we stellen dat elk van de ssd’s bij de juiste prijs overwogen mogen worden gaat onze redactietip uit naar de Crucial MX500, want die doet prestatie technisch weinig onder aan de 860 EVO en heeft zich in het eerste kwartaal van 2018 het meest regelmatig de koning van de prijs-per-GB mogen noemen. Grote kans dus dat het vooral tussen die twee modellen kiezen wordt.
Dat legt de uitdaging bij WD, SanDisk en Kingston om te zorgen dat de huidige alternatieven sterk op prijs concurreren met de MX500 en 860 EVO, en in het NVMe-segment sterk op prijs concurreren met de inhoudelijk ijzersterke 970 EVO-serie.

ASUS A32-N61 voor Asus N61 N61J, N61Ja, N61jq, N61Jv, N61Vg, N61Vn N61w Li-ion 4400MAH 10.8V
ACDP-100D01 laptop adapter voor Sony Vaio PCGA AC19V4 ACDP-100D01
DA-65G19 PSAB-L101A laptop adapter voor 6.5 x 4.4mm LG X-note C500 R410
SONY VGP-BPS35A voor Sony Vaio 14E 15E SVF15217SC SVF15216SC serie li-ion 40WH 14.8V
BOSE 063404 voor BOSE SOUNDLINK Mini I serie Li-ion 2230mAH/17Wh 7.4V
A13-045N2A KP.0450H.001 laptop adapter voor Acer Aspire Switch 11 12 V,Acer Chromebook 11

Zo plaats je een nieuwe harde schijf of ssd

Je hebt een nieuwe schijf gekocht en die wil je nu in je systeem inbouwen, als vervangschijf voor je huidige systeemschijf of gewoon als extra opslag. Dat vergt echter de nodige voorbereiding: naast de fysieke inbouw is er immers ook nog de configuratie ervan, zoals de systeemmigratie en initialisatie, en het partitioneren en formatteren. Dit artikel helpen we je bij het plaatsen van een nieuwe harde schijf of ssd.

Tip 01: Scenario’s

We kunnen je jammer genoeg niet zomaar een rechttoe-rechtaan stappenplan meegeven om je nieuwe schijf helemaal klaar te maken voor gebruik. Dat hangt namelijk niet alleen af van je computersysteem (voor de inbouw maakt het bijvoorbeeld verschil uit of het om een laptop of een desktop gaat), maar ook van je bedoelingen. Het lastigste scenario is dat waarbij je je huidige schijf voor het nieuwe exemplaar wilt inruilen. Misschien wil je in dit geval de complete inhoud inclusief besturingssysteem van je oude naar de nieuwe schijf klonen. Of je verkiest een gloednieuwe installatie van Windows, waarbij je dan wel nog je oude data moet zien over te zetten. Is het je bedoeling (op je desktop-pc) een tweede, interne dataschijf toe te voegen, dan bespaar je je weliswaar de beslommeringen van een systeemmigratie, maar moet je de schijf wel correct voorbereiden.
In dit artikel laten we al deze aspecten aan bod komen. We beginnen met het vervangscenario, waarbij we eerst van een systeemmigratie uitgaan (door te klonen of via een imagebestand, ook wel schijfkopie genoemd) en vervolgens van een ‘schone’ Windows-installatie. In het tweede deel bespreken we het scenario van een extra schijf voor opslag van data, waarbij we de drie benodigde stappen in volgorde bespreken: initialiseren, partitioneren en formatteren.

Tip 02: Oude schijf

Je hebt ervoor gekozen om je oude systeemschijf door een nieuwe te vervangen, wellicht omdat je behoefte hebt aan een groter of sneller exemplaar. De neiging is dan ongetwijfeld groot om maar meteen de oude schijf uit je pc te halen, maar er zijn redenen waarom je daar beter nog even mee kunt wachten. Zo wil je misschien eerst het al geïnstalleerde besturingssysteem overzetten naar je nieuwe schijf en dan heb je de oude schijf nog even nodig. Zo’n systeemmigratie kan op twee manieren gebeuren. Je maakt van de oude schijf een imagebestand, bijvoorbeeld naar een externe usb-schijf en je zet dat image over naar je nieuwe schijf met behulp van een opstartmedium als een cd/dvd of een usb-stick. Of je gaat de schijf klonen, waarbij je zowel de oude als de nieuwe schijf gelijktijdig aan je systeem hangen. Bij een desktop-pc is dat niet eens zo lastig (zie ook tip 4). Gaat het echter om een laptop, dan kun je de nieuwe schijf via een externe schijfbehuizing, met een externe usb- en interne sata-connectie, aan je laptop hangen. Of je haalt de schijf uit je laptop en hangt die tijdelijk aan een desktop-pc, samen met je nieuwe schijf.
Ook wanneer je geen systeemmigratie overweegt, kan het handig zijn je oude schijf nog even te laten zitten. Wil je namelijk (alleen) de data van die schijf nog bewaren, dan kun je die schijf weliswaar als tweede schijf aan je pc koppelen. Op een laptop is dit hoogstwaarschijnlijk niet mogelijk. In dat geval doe je er dus goed aan eerst een back-up van alle nodige data te maken naar bijvoorbeeld een externe usb-schijf.

Tip 03: Systeemmigratie

Of je nou gaat klonen, dan wel met een imagebestand wilt werken voor de systeemmigratie, je kunt hiervoor goede gratis software inzetten als Macrium Reflect Free of EaseUS Todo Backup. Overigens kun je deze tools ook gebruiken voor gewone databack-ups. We tonen in het kort hoe je EaseUS Todo Backup gebruikt voor je systeemmigratie.
We beginnen met een kloonoperatie: klik op System Clone en zet een vinkje naast de doelschijf. Is je doelschijf een ssd, klik dan op Advanced options en plaats een vinkje bij Optimize for SSD. Bevestig je keuze met Next en wacht rustig af tot de operatie voltooid is. Zo makkelijk is het.
Werk je liever met een imagebestand? Kies dan Disk/Partition Backup in het hoofdvenster van EaseUS Todo Backup en selecteer de schijf of partitie waar je een complete back-up van wilt maken. Laat de optie Sector by sector backupuitgevinkt staan. Via het mapicoon bij Destination verwijs je naar een geschikte (externe) doellocatie. Bevestig met Proceed.
Om het imagebestand naar je nieuwe schijf ‘uit te pakken’ kun je het systeem opstarten met een speciaal herstelmedium: dat maak je aan via Tools / Create Emergency Disk, waarbij je bij voorkeur Create WinPE emergency diskgeselecteerd laat. Selecteer USB als je een opstartbare usb-stick wilt maken van waaruit je het imagebestand kunt terugzetten.

Tip 04: Vervanging (desktop)

Je beschikt nu over de benodigde databack-ups of een systeemkopie van je oude schijf. Nu kunnen we eindelijk de oude schijf uit de pc halen en die door je nieuwe schijf vervangen. Haal de stroomkabel uit je computer en ontlaad jezelf door een geaard metalen voorwerp aan te raken. Vervolgens verwijder je het zijpaneel, vaak kan dit zelfs zonder schroevendraaier, waarna je de schijf uit de behuizing kunt losschroeven. In wat oudere systeemkasten kan het gebeuren dat je daarvoor beide zijpanelen moet verwijderen. Je harde schijf is met twee kabels verbonden: met een stroomkabel en met een smalle sata-kabel voor de dataoverdracht. Maak beide kabels los van de schijf: let op dat je bij het uittrekken geen andere kabels of onderdelen losmaakt of beschadigt. Je verbindt nu de nieuwe schijf met dezelfde connectoren. Let op de kleine uitsparing aan de zijkant van de connectoren: past de schijf niet, probeer het dan door die 180° te draaien. Een harde schijf schroef je op dezelfde manier vast; een ssd hoeft niet zo vast te zitten als een ouderwetse schijf aangezien een ssd geen bewegende onderdelen bevat en dus niet vibreert, maar je wilt niet dat-ie los in je systeem bungelt dus vastzetten (of klemmen) is evengoed nodig.
Is het je bedoeling de oude schijf naar de nieuwe te klonen (zie tip 3), dan koppel je je nieuwe exemplaar aan een vergelijkbare stroom- en sata-kabel. Na een succesvolle kloonoperatie verwissel je dan beide sata-aansluitingen.

Tip 05: Vervanging (laptop)

Hoe je de harde schijf uit je laptop haalt, hangt af van het model van die laptop. In nagenoeg alle gevallen zul je minstens één schroefje moeten verwijderen om de bodemplaat weg te kunnen halen. Soms kleeft er een garantiesticker op zodat er weinig anders op zit dan die te scheuren. In principe vervalt dan je garantie, maar in de praktijk blijkt dat wel mee te vallen – tenzij je natuurlijk zelf schade berokkent tijdens het ombouwen. Raadpleeg eventueel eerst de website van je producent of leverancier.
Is de bodemplaat verwijderd, dan kun je de harde schijf losmaken: ook die is met meerdere schroefjes of met een klik- of schuifsysteem vastgemaakt. Normaliter zijn zowel je oude als je nieuwe schijf 2,5inch-exemplaren, zodat je van dezelfde aansluitingen en schroefjes gebruik kunt maken. Als je oude schijf met behulp van een kleine sata-adapter was verbonden, kun je die ook voor je nieuwe schijf gebruiken. Is de schijf correct bevestigd, dan maak je de bodemplaat weer dicht.

AHCI-modus

Voor je de nieuwe schijf aan je systeem koppelt, doe je er goed aan eerst even het (uefi-)bios van je systeem te checken. Immers, het is niet uitgesloten dat de sata-modus daar nog op het oudere IDE (Standard, Legacy of Native) staat ingesteld in plaats van op AHCI. Deze laatste modus is de juiste voor modernere schijven: die kunnen dan zelf de optimale volgorde bepalen voor het uitvoeren van parallelle lees- en schrijfverzoeken, wat efficiënter werkt.
Je roept het bios op tijdens het opstarten met een speciale toets als F10, Delete, Esc of F2: raadpleeg de handleiding bij je systeem. Vervolgens open je een rubriek als Integrated Peripherals, Onboard SATA Mode of SATA Configuration, waar je de AHCI-mode inschakelt.
Er is wel een potentieel obstakel: wanneer je dit doet bij een gekloonde schijf is de kans groot dat Windows weigert op te starten aangezien de installatie nog op de IDE-modus was gebaseerd. Dat los je mogelijk als volgt op: start de schijf op in IDE-modus. Open de Opdrachtprompt als administrator en voer dit commando uit: bcdedit /set {current} safeboot minimal. Herstart je pc en stel nu de AHCI-modus in het bios in. Herstart nogmaals en voer op de Opdrachtprompt (nog steeds als administrator) deze opdracht uit: bcdedit /deletevalue {current} safeboot, waarna je alweer het systeem herstart. Als het goed is, start Windows nu wel netjes door.

Tip 06: Windows-installatie

Een systeemmigratie is dus één oplossing om snel een nieuwe schijf van een werkend besturingssysteem te voorzien. Een ‘schonere’ oplossing is een nieuwe Windows-installatie. Op die manier sleep je geen onvolkomenheden van een al langer gebruikt systeem mee. Dat kun je als volgt aanpakken: surf naar de site van Windows 10 en kies Hulpprogramma nu downloaden. Als je deze Media Creation Tool opstart, verschijnen twee opties. Kies hier Installatiemedia (USB-stick, dvd of ISO-bestand) voor een andere pc maken. Geef de gewenste taal, versie en architectuur (32 of 64 bits, of beide) aan van Windows. Tenzij je over een aangepaste productcode beschikt laat je hier het best het vinkje staan bij Gebruik de aanbevolen opties voor deze pc.
In het volgende venster selecteer je USB-flashstation; zorg wel dat je usb-stick over minstens 8 GB opslagruimte beschikt. Na afloop kun je je computer van deze stick opstarten en van hieruit Windows schoon installeren.
Moeilijk is dat niet. Duid de gewenste taal, tijd, valuta en toetsenbord aan en klik op Nu installeren. Er wordt nu om je productcode gevraagd, maar als je de installatie uitvoert op een pc waarop je Windows 10 eerder al succesvol had geïnstalleerd en geactiveerd, kun je hier ook Ik heb geen productcode kiezen. Selecteer desgevraagd de gewenste Windows-versie en kies vervolgens Aangepast: alleen Windows installeren (geavanceerd). Het gaat om een nieuwe, nog lege schijf en dus kies je hier Niet-toegewezen ruimte op schijf [x]. Daarna gaat de eigenlijke Windows-installatie van start.

Tip 07: Check-up

In dit tweede scenario gaan we ervan uit dat je een nieuwe schijf aan je al bestaande schijf wilt toevoegen. Er bestaan weliswaar laptops met ruimte voor twee schijven, maar die zijn vrij uitzonderlijk. De kans is dus groot dat je met een desktop-pc werkt. In tip 4 kon je al lezen hoe je daar een (tweede) schijf aankoppelt en met behulp van de informatie in het kader ‘AHCI-modus’ kun je uitvissen of de sata-interface wel degelijk op AHCI-modus is ingesteld.
Je tweede schijf hangt inmiddels aan je pc. Controleer eerst of de schijf überhaupt zichtbaar is voor Windows: druk op Windows-toets+R en voer diskmgmt.msc uit. De module voor Schijfbeheer start op en de kans is groot dat je al meteen de melding krijgt dat je nieuwe schijf nog niet is geïnitialiseerd. Dat klopt, want er is nog helemaal niets met deze schijf gebeurd. Voorlopig mag je deze melding echter Annuleren. Belangrijk is dat Windows de nieuwe schijf netjes in het overzicht van het Schijfbeheer toont.

Tip 08: Initialisatie

Als je in het Schijfbeheer linksonder bij de opsomming van de gedetecteerde schijven kijkt, zie je dat je nieuwe schijf een speciaal icoontje heeft meegekregen: een wit pijltje op een rode achtergrond. En er staat: Onbekend en Niet geïnitialiseerd. Dat brengen we meteen in orde: klik met de rechtermuisknop op dit vak en kies Schijf initialiseren. Windows wil nu van je weten welke partitiestijl je voor je schijf wilt gebruiken: MBR of GPT. In het kader ‘MBR of GPT’ lichten we beide opties toe, zodat je een optimale keuze kunt maken. Wat je ook kiest, de initialisatie is in een oogwenk voltooid. Heb je per ongeluk de foute partitiestijl gekozen, dan is er nog geen man overboord. Klik met de rechtermuisknop op het vak en kies Schijf converteren naar MBR/GPT-schijf. Het is maar dat je het weet: deze conversie is een stuk lastiger als je de schijf al hebt gepartitioneerd (zie tip 9): in dit geval moet je namelijk eerst alle bestaande partities weer weghalen.

MBR of GPT

Wanneer je een schijf wilt initialiseren overvalt Windows je met een behoorlijk technische vraag: kies je MBR of ga je voor GPT. MBR staat voor Master Boot Record en verwijst naar de eerste fysieke sector op een schijf waar de locatie van de partities wordt bijgehouden en waar ook een stukje opstartcode te vinden is. MBR is de oudste partitiestijl en heeft een ernstig tekort: schijven met meer dan 2,2 TB opslagcapaciteit zijn voor MBR een brug te ver.
GPT (GUID – Globally Unique Identifiers – Partition Table) is nieuwer. GPT kan met veel meer en met grotere schijfpartities overweg dan MBR, en is tevens beter bestand tegen corruptie. Zo goed als alle moderne besturingssysteem ondersteunen GPT, waaronder Windows Vista en hoger en Mac OS X 10.4 en hoger.
In principe kies je dus best voor GPT, maar wees je dan wel bewust van enkele randvoorwaarden: een antiek besturingssysteem als Windows XP kan data op een GPT-schijf niet benaderen. Verder heb je de 64bits-versie van Windows 7 of hoger nodig om van een GPT-schijf te kunnen opstarten, in combinatie met een zogenoemd uefi-systeem.

Tip 09: Partitionering

Zodra je de nieuwe schijf hebt geïnitialiseerd, verschijnt de indicatie Standaard in het Windows Schijfbeheer. Jammer genoeg duikt de schijf nog niet in Verkenner op. Logisch, want de schijf bevat momenteel alleen nog maar niet-toegewezen ruimte. Je moet namelijk eerst nog minstens één schijfstructuur oftewel partitie creëren waarop je data kunt plaatsen. Klik met de rechtermuisknop op de visuele voorstelling van de schijf en kies Nieuw eenvoudig volume. Er duikt een wizard op en zodra je op Volgende klikt, geef je aan hoe groot de nieuwe partitie moet worden. Standaard wordt hiervoor de volledige opslagcapaciteit benut, maar je kunt ook meerdere kleinere partities creëren (weliswaar één tegelijk). We gaan ervan uit dat je partitie de volledige schijfruimte mag innemen en dus druk je maar op Volgende, waarna je een geschikte stationsletter selecteert voor die partitie. Bevestig met Volgende. De schijf is nu klaar voor de laatste voorbereidingsfase: het formatteren.

Tip 10: Formattering

Een schijf formatteren betekent zoveel als de nodige structuren voorzien zodat een specifiek bestandssysteem (zoals ntfs) data op een correcte en efficiënte manier kan benaderen en bewaren. Een lekker ouderwets voorbeeld: zoiets als een archiefkast met hangmappen plaatsen, zodat je later daadwerkelijk iets in die dossierkast kunt opbergen.
Allereerst dien je hier dus het gewenste besturingssysteem aan te duiden en in nagenoeg alle omstandigheden zul je hier NTFS aanduiden. Het veld Clustergrootte laat je gewoon op Standaard staan. Vul een naam naar keuze in voor je partitie en laat vooral het vinkje staan bij Snelformatteren. Klik op Volgende en op Voltooien. Even later is je partitie netjes geformatteerd en dus klaar om data te ontvangen. Dat heeft Windows Verkenner inmiddels ook door, want kijk: je nieuwe station verschijnt nu wél in de lijst, net als je andere schijfpartities.

LENOVO L13D3E31 voor LENOVO YOGA TABLET B8000 B8000-F 10" Li-ion 9000mah 3.75V
ADS-40FSG-19 laptop adapter voor LG E1948S E2242C E2249 E1948 PC
PA-1650-78 ADP-65GD B laptop adapter voor Asus X551 X551M X551CA X551MA X551MA-DS21Q
PACKARD_BELL AS09A41 AS09A41 voor Packard bell EasyNote TJ61 TJ62 TJ63 TJ64 TJ65 TJ66 TJ67 serie Li-ion 4400mAh/6cell 11.1V
MSI BTY-L77 voor MSI GT72 2QD GT72S 6QF GT80 2QE serie Li-ion 7500mAh/83.25Wh 11.1V
ASUS C41-UX52 voor ASUS ZenBook UX52VS UX52A UX52V serie Li-ion 53Wh 14.8V

MSI Pro 24X: Elegante all-in-one pc

De MSI Pro 24X; we zagen 'm al staan tijdens Computex afgelopen maand, maar nu kunnen we 'm ook zelf testen in alle rust. Is een all-in-one-computer eigenlijk nog steeds iets waar we op zitten te wachten?
All-in-ones zien we eigenlijk steeds minder, maar MSI durft het aan om een nieuw model uit te brengen. De Pro 24X is een elegant vormgegeven all-in-one met een 24 inch scherm, dat vrijwel randloos is. De bezels rond het scherm zijn namelijk slechts 2.2 millimeter dik, waardoor je een mooi beeldvullend scherm krijgt. Dat scherm is bovendien ook superdun, die meet een dikte van 6.5 mm aan de bovenzijde.

Hardware

De hardware van deze all-in-one-pc bevindt zich onderaan aan de achterkant van de monitor, maar ook daar valt de algehele dikte mee: hier wordt de Pro 24X zo'n drie centimeter dikker, niet veel meer dan een gemiddelde gaminglaptop.
Qua hardware is er overigens ook vergelijkbare apparatuur te vinden als zo'n laptop. MSI kiest voor een Intel Core i5-processor (U7200) van nog de zevende generatie en een kloksnelheid van 2.50 GHz. De harde schijf is een Intel Optane 2.5 inch-model, die - dankzij het klepje aan de zijkant van de monitor - makkelijk verwijderd en voor een groter exemplaar vervangen kan worden, mocht dat nodig zijn. Verder vinden we aan de achterzijde van de Pro 24X twee LAN-poorten, drie usb 2.0-poorten, en een HDMI-poort voor een tweede monitor. Links van de monitor bevindt zich de aan/uit-knop en nog twee usb 3.1-poorten. Een usb-c-poort is niet aanwezig.
Voor de grafische chip is gekozen voor een Intel HD Graphics 620-chip, die 4K-beeld kan weergeven, ook op de eventuele tweede op de HDMI-poort aangesloten monitor. Voor gaming is deze grafische chip minder geschikt.

Scherm

Het 24 inch IPS-scherm (23,8 inch om precies te zijn) van de MSI Pro 24X heeft een antiglanslaag en een kijkhoek van 178 graden. Het beeld oogt mooi en helder, maar de monitor zelf heeft geen contrast- of helderheidknoppen (net als bij een laptop), maar je kunt de instellingen natuurlijk ook gewoon in Windoows 10 aanpassen, wat betreft de helderheid dan.
Ingebouwd zijn twee 2,5 Watt speakers, die qua volume niet echt eruit springen, en bovendien is het geluid wat blikkerig. Eigenlijk niet veel beter dan we bij veel laptops tegenkomen.

Voet of ophangen

De MSI Pro 24X kan op een voet worden geplaatst, of via een VESA-muurbevestiging worden opgehangen. In beide gevallen is het scherm echter niet in hoogte verstelbaar, wat meestal de beperking van een all-in-one-pc is. Op zich heeft de monitor een prima hoogte, maar als je wat langer bent kan het wat minder prettig werken. De voet van de all-in-one is overigens niet heel stabiel, we merken dat er toch wat speling zit in de bevestiging aan de achterkant van het beeldscherm, waardoor het scherm vaak nèt niet helemaal recht staat.

Complete all-in-one

Koop je de MSI Pro 24X in de winkel, dan krijg je er ook een toetsenbord en muis bij. Het toetsenbord is een wat kleiner model en heeft toetsen met een kortere aanslag, ook hier weer vergelijkbaar met een keyboard van een laptop. Op zich werkt het prima, maar voor een computer die als kantoorcomputer wordt ingezet is een ander - wellicht meer ergonomisch - toetsenbord wellicht wat beter.
De all-in-one heeft een TPM 2.0-chip, maar de computer zelf wordt standaard geleverd met Windows 10 Home. Dat besturingssysteem kan niet overweg met TPM en heeft geen BitLocker, dus wil je die extra beveiliging en encryptie, dan moet je overstappen naar Windows 10 Pro.

Conclusie

De MSI Pro 24X is een mooi vormgegeven all-in-one-computer die niet misstaat op een kantoorbureau of de studeerkamer thuis. Het scherm levert een hoge kwaliteit beeld op, en het is prettig dat je de harde schijf eenvoudig kunt wisselen, als je een exemplaar met een grotere opslagcapaciteit wenst. De dunne bezels geven het gevoel alsof het scherm groter is dan de 24 inch die het daadwerkelijk is. Jammer is wel dat de all-in-one niet helemaal stabiel op z'n pootje staat en dat het geluid van de speakers wat tegenvalt.

DA-65G19 PSAB-L101A laptop adapter voor 6.5 x 4.4mm LG X-note C500 R410
HP SO04XL voor HP Spectre Pro 13 G1 Li-ion 38Wh / 4950mAh 7.7V
504965-001 laptop adapter voor HP Desktop Power Supply unit PSU 504965-001 PC8044 220W HP-D2201C0 New
HTC B0P82100 voor HTC T1H HTC Nexus 9 8.9″ Tablet with free tool Li-polymer 6700mah 3.8V
ADP-33AW laptop adapter voor ASUS Vivobook S200E X201E X202E X200M
CLEVO 6-87-W370S-4271 W370BAT-8 voor Clevo W350ET W350ETQ serie Li-ion 5200mah/76.96Wh 14.8V

De snelste ssd’s die je kunt kopen

Dat je pc niet zonder ssd kan, weet je waarschijnlijk al. De ontwikkelingen op ssd-gebied staan niet stil en hoewel iedere ssd een flink stuk sneller is dan de ouderwetse harde schijf, zijn er inmiddels ook flinke snelheidsverschillen tussen ssd’s. Samsung's SSD 970 EVO en 970 PRO behoren tot de snelste ssd’s op de markt. Wat heb je daar eigenlijk aan?
De meeste ssd’s maken net als de harde schijf gebruik van de sata-interface op hetzelfde fysieke formaat als een 2,5inch-schijf. Dat die ssd’s toch voor een flinke snelheidsverhoging zorgen komt doordat die sata-interface een stuk sneller is dan de snelheid van een harde schijf. Want waar een harde schijf een zo’n 150 MB/s haalt, verwerkt de sata-interface in de praktijk zo’n 550 MB/s. Inmiddels tikt zo’n beetje iedere sata-ssd deze snelheid aan. Maar de ontwikkeling van de ssd gaat door. Inmiddels worden er ssd’s gemaakt die vele malen sneller zijn dan de sata-interface. Zo heeft Samsungs nieuwe SD 970 PRO een leessnelheid van maar liefst 3500 MB/s terwijl de schrijfsnelheid 2700 MB/s bedraagt. Voor de nieuwste ssd’s wordt gebruik gemaakt van de pci-express-interface die ook gebruikt wordt voor razendsnelle grafische kaarten. Nu is een grote insteekkaart niet heel handig, vandaar dat voor ssd’s met m.2 een nieuw fysiek formaat bedacht is. Een m.2-slot dat gebruik maakt van pci-express heeft een theoretische snelheid van maar liefst 4 GB/s. Behalve dat er gebruik wordt gemaakt van pci-express is er in de vorm van nvme ook een nieuw aansturingsprotocol ontworpen dat speciaal voor ssd’s bedacht is. Vandaar dat de snelste m.2-ssd’s ook wel nvme-ssd’s worden genoemd.
De Samsung SSD 970 EVO is één van de snelste ssd’s die je kunt kopen.

Snelle controller en geheugen

Dankzij pci-express wordt een ssd dus niet meer begrenst door de interface. Maar dat verklaart natuurlijk maar deels waarom Samsungs SSD 970 EVO en SSD 970 PRO de snelste ssd’s van dit moment zijn. De grootse kracht van beide ssd’s is het door Samsung zelf ontwikkelde V-NAND flashgeheugen. In dat flashgeheugen zit overigens ook direct het verschil tussen de PRO en de EVO, want waar bij de PRO 2 bit per geheugencel wordt opgeslagen slaat de EVO 3 bit per geheugencel op. De EVO is hierdoor iets langzamer, maar dat verschil wordt deels opgevangen door Samsungs TurboWrite-technologie waarbij een deel van het flashgeheugen wordt ingezet als razendsnelle buffer. De EVO en PRO gebruiken dezelfde Samsung Phoenix Controller. Deze controller bevat maar liefst vijf arm-processorcores. Een nikkelcoating zorgt ervoor dat de controller zijn warmte efficiënt kwijt kan waardoor de prestaties langdurig op peil blijven. In de praktijk is het snelheidsverschil tussen de SSD 970 EVO ende SSD 970 PRO dan ook beperkt, toch is de 970 PRO nog net een tikje sneller dan de al erg indrukwekkende 970 EVO.

Waarom heb jij de SSD 970 EVO nodig?

Zowel Samsungs SSD 970 EVO als de SSD 970 PRO behoren dus tot de snelste ssd’s die je momenteel kunt kopen. Leuk om te weten, maar waar heb je die snelheid nou eigenlijk voor nodig? Wij vroegen jullie wat jullie met de supersnelle Samsung SSD 970 EVO zouden doen. Gebaseerd op jullie reacties hebben we de vijf redenen op een rij gezet waarom je niet zonder de Samsung SSD 970 EVO kunt.

Sneller opstarten

Een motivatie die een groot aantal keer genoemd wordt is het snel opstarten van de pc. Er is dan ook niets zo vervelend als wachten tot je pc eindelijk is opgestart. Met Samsungs SSD 970 EVO zul je van lange opstarttijden geen last hebben, met een leessnelheid van maar liefst 3500 MB/s wordt je besturingssysteem razendsnel geladen. Hoe snel? Wanneer je computer helemaal uitstaat, zit je binnen vijftien seconden in Windows.

Snellere werkervaring

Je kunt de snelste processor kopen die er is, als je die combineert met een langzame ssd of harde schijf haal je die kracht er niet uit. Samsungs SSD 970 EVO heeft niet alleen razendsnelle lees- en schijfsnelheden, hij is ook ontworpen om tegelijkertijd vele kleine bestanden te verwerken. Precies zoals een besturingssysteem als Windows een ssd gebruikt en waardoor een pc met ssd zo snel aanvoelt.

Snellere foto- en videobewerking

In de ingezonden reacties worden ook foto- en videobewerking veelvuldig genoemd. Samsung heeft de SSD 970 EVO (en de PRO) ook daadwerkelijk ontworpen met zware grafische bewerkingen als uitgangspunt. Met de toename van 4K-videobewerking en fotocamera’s met steeds meer megapixels worden de grafische bestanden waar we meewerken steeds groter. Voor de 970 EVO met zijn leessnelheid van 3500 en schrijfsnelheid van 2500 MB/s geen enkel probleem.

Sneller gamen

Met de Samsung SSD 970 EVO weetje zeker dat je dure processor en grafische kaart niet geremd wordt door de ssd en worden al je spellen razendsnel geladen, ook tijdens het spelen. Uiteraard moet je de games dan wel op de 970 EVO installeren. Gelukkig is de SSD 970 EVO verkrijgbaar in de ruime opslagcapaciteiten van 1 en zelfs 2 TB. Ruimte genoeg voor al je games dus.

Sneller professioneel werken

We noemden al foto- en videobewerking, maar het kan altijd zwaarder. Zo werd een aantal keer het renderen van animaties genoemd. Ook andere minder alledaagse werkzaamheden als statistisch onderzoek en het werken met virtuele machines zijn goede redenen voor een snelle ssd. Professionele werkzaamheden vereisen een ssd die alle lees- en schijfopdrachten kan bijhouden, zeker als er meerdere zware applicaties naast elkaar gebruikt worden.

ASUS A41N1501 voor ASUS GL752VL GL752VW N552VX N752VW N752VX Li-ion 48Wh 15V
MICROSOFT BV-T5E voor Microsoft Lumia 950 RM-1106 RM-1104 RM-110 McLa Li-ion 3000mAh/11.6wh 3.85V
MSI BTY-L77 voor MSI GT72 2QD GT72S 6QF GT80 2QE serie Li-ion 7500mAh/83.25Wh 11.1V
A13-045N2A KP.0450H.001 laptop adapter voor Acer Aspire Switch 11 12 V,Acer Chromebook 11
ADS-40FSG-19 laptop adapter voor LG E1948S E2242C E2249 E1948 PC
EGO BA2240E voor EGO Power Plus Li-ion 224Wh/4.0Ah 56V

Maak Windows 10 sneller en beter in 15 stappen

Het valt niet te ontkennen: wanneer je een pc met een kersverse Windows-installatie opstart, loopt alles lekker snel en vlot. Een paar maanden verder, als alles begint te vertragen, ben je echter heel wat minder enthousiast. Zie je een compleet nieuwe Windows-installatie niet zitten, dan zijn er gelukkig nog heel wat minder ingrijpende tweaks die weer vaart in je Windows-sessies kunnen brengen.

Tip 01: Kritische blik

Op internet circuleren massa’s tips en trucs die beloven je Windows-pc sneller en beter te maken. Maar hierbij moet je wel opletten! De kwaliteit van die tweaks varieert namelijk van bruikbaar tot ronduit belachelijk, en er zitten er ook bij die je systeem minder stabiel maken.
Laat je ook niet verleiden om een tooltje met één-klik-optimalisatie te kopen. Vaak opereert zo’n programma als een ‘black box’ waarbij je als gebruiker weinig of geen zicht hebt op wat de applicatie precies uitvreet, zodat je ook niet weet hoe je bepaalde handelingen kunt terugdraaien mocht er iets fout lopen. Wij zijn dus meer heil in ingrepen waarbij je de touwtjes zelf stevig in handen houdt. In dit artikel geven we heel uiteenlopende tips, tot het BIOS en de hardware toe. Tenzij anders vermeld, gelden de tips in principe voor zowel Windows 7, 8(.1) als 10.

Tip 02: AHCI-modus

Laten we meteen een open deur intrappen: naast het bijprikken van extra RAM-geheugen (op een geheugenhongerig systeem) is en blijft je harde schijf vervangen door een SSD één van de beste ingrepen om je systeem in één keer een heel stuk sneller te maken. Ga dan wel eerst na in het BIOS of de SATA-modus correct staat ingesteld: in de veronderstelling natuurlijk dat je je SSD aan een SATA-controller hebt gekoppeld. De meeste SSD’s werken namelijk sneller als die modus op AHCI(Advanced Host Controller Interface) staat ingesteld in plaats van op (Native of Standard) IDE. Eventueel kun je ook de RAID-modus activeren (indien beschikbaar), maar dat is uiteraard alleen zinvol wanneer je die functionaliteit nodig hebt (en over minstens twee schijven beschikt). Een belangrijk voordeel van de AHCI-modus (en RAID-modus) is namelijk dat die NCQ ondersteunt. Dat staat voor Native Command Queuing, wat inhoudt dat de controller de volgorde van de lees- en schrijfopdrachten zal optimaliseren. Let wel op! Wijzig deze modus niet zomaar op een werkend systeem: zo’n omschakeling houdt namelijk in dat je Windows zal moeten herinstalleren.

Tip 03: SSD-optimalisatie

Je hebt al een SSD? Dan heb je al een stevige optimalisatie achter de rug. Het kan echter geen kwaad om een aantal instellingen te checken die je SSD nog iets sneller kunnen laten werken. Vooral wanneer je een bestaande Windows-installatie naar een SSD hebt overgeplant, ga je maar beter na of de partitionering wel correct is ‘uitgelijnd’. Immers, een foutieve uitlijning vermindert de prestaties en de levensduur van je SSD. Zo’n controle kan weliswaar via een (complex) opdrachtregelcommando gebeuren, maar het gratis Disk Alignment Test maakt het eenvoudiger. Blijkt de uitlijning inderdaad niet in orde, dan kun je dat herstellen met bijvoorbeeld de tool Minitool Partition Wizard Free. Klik met de rechtermuisknop op je SSD en kies Align All Partitions.
Ga tevens na of de TRIM-functie wel is geactiveerd, die zorgt namelijk voor betere prestaties van je SSD. Open daartoe de opdrachtprompt en voer het volgende commando uit: fsutil behavior query disabledeletenotify. Krijg je DisableDeleteNotify = 0 als resultaat, dan is TRIM inderdaad actief. Is de waarde 1, dan kun je TRIM alsnog activeren met de opdracht fsutil behavior set disabledeletenotify 0.

Tip 04: Defragmentatie

Tenzij een schijf extreem zwaar gefragmenteerd is, wat inhoudt dat zeer veel bestanden in niet-aangrenzende clusters zijn opgeslagen, zal het defragmenteren van een harde schijf je tegenwoordig weinig snelheidswinst opleveren. Negeer dus alle websites die vandaag de dag anders beweren. Je zou eventueel je systeem op fragmentatie kunnen laten controleren, maar zo’n functie zit echter al in Windows ingebouwd: Windows controleert wekelijks je klassieke harde schijven. Defragmentatie op een SSD is echter slecht voor de hardware, maar gelukkig zijn de Windows-versies vanaf 7 en hoger zo slim geen defragmentatie uit te voeren op SSD’s (wel een TRIM-operatie en dat is prima). Kijk voor alle zekerheid na in het venster van de Windows-functie Stations optimaliseren of het Mediumtype bij je SSD-stations inderdaad op SSD (solid-state drive) staat ingesteld. Is dat niet zo, ga dan ook na of het BIOS de SSD-schijf wel correct heeft herkend.

Tip 05: Auto-starters

Eén van de belangrijkste redenen waarom Windows na verloop van tijd trager opstart zijn programma’s die automatisch met Windows opstarten en op de achtergrond actief blijven. Tja, een mens laat zich wel eens verleiden om allerlei gratis software uit te proberen…
Nu kun je dergelijke automatische opstartende software opsporen via het commando msconfig (Windows 7) of via het ingebouwde taakbeheer (Windows 8 en 10: druk op Ctrl+Shift+Esc). Open in beide gevallen het tabblad Opstarten. Een handiger tooltje is overigens Quick Startup. Echter, let op bij de installatie het vinkje te verwijderen bij de optie Glary Utilities installeren, anders installeer je meer dan de bedoeling was. Wanneer je deze tool opstart, krijg je op het tabblad Opstart programma’s een overzicht van deze auto-starters. Ben je zeker dat je een item niet (langer) nodig hebt, zet de schuifknop dan op Uitgeschakeld. Een alternatief is dat je het pijltje naast zo’n knop aanklikt en Vertragen kiest, waarna je zelf bepaalt met hoeveel seconden (van 30 tot 270) het opstarten van dit item moet worden uitgesteld. Met wat geluk lees je in het venster ook hoe medegebruikers erover denken, maar bij twijfel googel je toch beter ook zelf naar feedback.
Overigens tref je op het tabblad Ingeplande taken nog meer items aan. Die zijn afkomstig van de Windows Taakplanner: die vind je wel als je in Windows naar taakplanner zoekt. Aangezien de Taakplanner je meer informatie geeft over deze items, regel je dat beter via Windows zelf. Dat geldt trouwens ook voor de items op de tabbladen Programma services en Windows services (zie volgende tip).

Tip 06: Services

Het is heel normaal dat er op een doorsnee Windows-pc enkele tientallen services actief zijn, achtergrondprocessen van Windows en van bepaalde applicaties. Zoals gezegd vind je hiervan ook een overzicht via de tool Quick Startup, maar de ingebouwde Windows-module Services is informatiever. Die start je op door Windows-toets+R in te drukken en het commando services.msc uit te voeren. Klik een service aan en kies Eigenschappen, waarna je op het tabblad Algemeen het Opstarttype kunt wijzigen. Stel je dit in op Handmatig, dan wordt de service alleen opgestart als dat vereist is. Eventueel kun je een service die nodig is, maar niet noodzakelijk klaar hoef te staan bij de opstart op Automatisch (vertraagd starten) instellen. Let wel, experimenteer hier niet lukraak mee: immers, sommige services zijn essentieel en kunnen je Windows doen crashen als je die uitschakelt. Bij de minste twijfel googel je naar meer feedback.
Een nuttige site is die van Black Viper, hier krijg je namelijk een overzicht van alle Windows-services voor bijna elke denkbare Windows-editie. Scrol op de pagina van jouw Windows-versie naar beneden tot je de kolommen ziet. Klik vervolgens op de knop Show / hide columns en verwijder eventueel het vinkje bij DEFAULT [Windows-versie] voor de Windows-versie (bijvoorbeeld Enterprise) die jij niet hebt. De kolom Tweaked in het overzicht is met name interessant voor wie zoveel mogelijk overtollige instellingen wil deactiveren, maar deze kolom is niet voor elke versie beschikbaar.

Tip 07: Achtergrond-apps

Na Apple en Google is ook Microsoft in de ban geraakt van native ‘universele apps’, zodanig dat ze die ook stevig beginnen te pushen in de recentste Windows-versies. Een aantal apps draaien in Windows 10 zelfs standaard op de achtergrond, ook al heb je die niet bewust zelf opgestart. Dat heeft wel het voordeel dat ze iets sneller beschikbaar zijn, maar tegelijk houdt het ook een verspilling van systeembronnen in. Je kunt echter zelf bepalen welke van die apps op de achtergrond actief zijn. Open het Windows-startmenu, kies Instellingen en ga naar de rubriek Privacy. Scrol naar beneden en kies Achtergrond-apps. Zet de schakelaar op Uit als je die niet langer op de achtergrond actief wilt hebben, dat kan ook handig zijn als je energie op je laptop wilt besparen.

Tip 08: Auto-aanmelden

De kans is groot dat Windows je bij het opstarten telkens om je wachtwoord vraagt, ook al ben je de enige gebruiker. Vind je deze beveiliging overbodig, dan kun je die ook uitschakelen, zodat Windows netjes doorstart. Druk op Windows-toets+R en voer de opdracht netplwiz uit. Selecteer de gewenste gebruikersnaam, verwijder het vinkje bij Gebruikers moeten een gebruikersnaam en wachtwoord opgeven om deze computer te kunnen gebruiken en druk op Toepassen. Vul het bijhorende wachtwoord in (2x) en bevestig met OK. Voortaan hoef je je niet meer aan te melden bij Windows. Via dezelfde werkwijze kun je deze ingreep ook weer ongedaan maken.
Vind je het ook overbodig dat om je wachtwoord wordt gevraagd als de pc uit slaapstand komt, open dan het Windows-startmenu, kies Instellingen en ga naar de rubriek Accounts. Selecteer Aanmeldingsopties en kies Nooit bij Aanmeldingvereisen.

Tip 09: Snel opstarten

Windows 10 heeft een voorziening ingebouwd die ervoor zorgt dat bij het afsluiten van het systeem weliswaar alle applicaties worden afgesloten en de gebruikers worden afgemeld, maar tegelijk wordt de huidige systeemstatus (met geladen kernel en drivers) in een ‘slaapbestand’ opgeslagen. Als je nu de pc weer inschakelt, wordt je RAM-geheugen eenvoudigweg van de snapshot in dat slaapbestand voorzien, zodat je heel snel bij het aanmeldscherm komt. Deze functie staat standaard aan, maar het kan geen kwaad te controleren of dat ook op jouw systeem het geval is. Zoek in Windows naar energie en start het Energiebeheer op.
Klik op Het gedrag van aan/uit-knoppen bepalen, en plaats een vinkje bij Snel opstarten inschakelen. Desnoods kies je eerst Instellingen wijzigen die momenteel niet beschikbaar zijn. Bevestig met Wijzigingen opslaan. Let wel, deze modus heeft ook een paar nadelen. Het is namelijk mogelijk dat bepaalde systeemupdates dan niet goed installeren, maar dat kun je oplossen door je systeem te herstarten. In deze modus wordt je harde schijf ook ‘vergrendeld’, wat problemen kan geven als je vanuit een ander besturingssysteem, via dual boot, je schijf tracht te benaderen. Op sommige systemen kun je dan ook niet je BIOS (UEFI) bereiken, ook hier kan een herstart dan de oplossing bieden.

Tip 10: Hoge prestaties

Standaard staat het energiebeheerschema van je systeem ingesteld op Gebalanceerd, wat inhoudt dat Windows het midden tracht te houden tussen optimale prestaties en een energiezuinig systeem. Er zijn echter nog andere schema’s en het is ook mogelijk een schema naar eigen inzicht aan te passen. Daartoe open je opnieuw het Energiebeheer (zie vorige tip). Wil je het extra zuinig aandoen (bijvoorbeeld om de accu van je laptop te ontzien), dan kun je hier het schema Energiebesparing selecteren. In het kader van dit artikel mikken we vooral op een sneller systeem: klik hiervoor op Aanvullende schema’s weergevenen selecteer Hoge prestaties. Om aanpassingen door te voeren, klik je op De schema-instellingen wijzigen, waarna je zelf bepaalt wanneer het scherm wordt uitgeschakeld en de pc in slaapstand moet gaan. Klik op Geavanceerde energie-instellingen wijzigen voor nog meer opties. Zo kun je bij Harde schijf aangeven na hoeveel tijd (van inactiviteit) de schijf mag worden uitgezet en kun je bij Energiebeheer voor processor aangeven wat de minimale processorbelasting mag zijn; bij Hoge prestaties is dat standaard 100%.

Registerset

Er zijn heel wat registerinstellingen die op één of andere manier een (bescheiden) impact hebben op de prestaties van je Windows-systeem. Nu kunnen we die allemaal opsommen en van commentaar voorzien, maar op de site van AskVG hebben ze dat al gedaan. Op die pagina hebben ze het over “for Windows 7”, maar pin je daar niet op vast, want de veertien vermelde registertweaks gaan net zo goed op voor Windows XP, Vista, 7, 8, 8.1 als 10. Alle tweaks worden netjes toegelicht en voor wie het niet ziet zitten de aanpassingen zelf via de Register-editor (Windows-toets+R, commando regedit) door te voeren: je treft hier ook een link aan om een kant-en-klaar script te downloaden. Na het uitpakken van het zip-bestand volstaat een dubbelklik op Registry Tweaks To Make Windows Faster.reg (waarna je dat moet bevestigen) om de wijzigingen door te voeren. Via Kladblok kun je het script desgewenst eerst bekijken (en bewerken). Via een dubbelklik op Restore Default Settings.regkun je ook altijd naar de originele toestand terugkeren.

Tip 11: Sneller afsluiten

Het vergt nog altijd een aantal muisklikken om je pc af te sluiten in Windows. Dat kan iets sneller en wel op twee manieren. Zo kun je een snelkoppeling op je bureaublad zetten waarmee je Windows meteen afsluit. Klik je bureaublad op een lege plek met de rechtermuisknop aan en kies Nieuw / Snelkoppeling. Bij Geef de locatie van het item op vul je %windir%\System32\shutdown.exe /s /t 0 in. Eventueel voeg je hier ook nog de parameter /f aan toe, maar houd er dan wel rekening mee dat actieve toepassingen dan geforceerd worden afgesloten, zonder de gebruiker te waarschuwen. Druk op Volgende, geef een naam aan je snelkoppeling en rond af met Voltooien: de snelkoppeling verschijnt nu op het bureaublad. Tijdens zo’n afsluitprocedure geeft Windows achtergrondprocessen nog even de gelegenheid om zichzelf netjes af te sluiten, maar deze time-out kun je inkorten via een registeringreep. Druk op Windows-toets+R en voer regedit uit.
Navigeer naar HKEY_LOCAL_MACHINE\System\CurrentControlSet\Control. Dubbelklik op WaitToKillServiceTimeout en verlaag de waarde tot bijvoorbeeld 3000 (milliseconden). Levert deze aanpassing onverhoopt problemen op dan kun je die (stapsgewijs) met 1000 verhogen.

Tip 12: Special effects

Ook het oog van een Windows-gebruiker wil wat, maar besef wel dat al die ‘eye candy’ iets meer van je systeem vergt. Vooral op een wat ouder systeem met minder royale systeembronnen en een oudere versie van Windows kan dat wel wat vertragend werken. Je beslist echter zelf hoe fraai Windows eruit moet zien. Druk op Windows-toets+R en voer het commando sysdm.cpl uit. Open het tabblad Geavanceerd en druk op de bovenste knop Instellingen. Op basis van de vastgestelde kracht van je systeem heeft Windows zelf al Automatisch selecteren geselecteerd en een vinkje geplaatst bij de meest geschikte (van de 17 beschikbare) opties. Er zijn echter ook twee reeksen voorinstellingen: Beste weergave en Beste prestaties: de eerste selecteert simpelweg alle opties, de tweede geen enkele. Wil je echter zelf beslissen welke opties je wilt activeren, zoals Animaties op de taakbalk, Doorzichtig selectiekader weergeven, Miniatuurvoorbeeldweergaven van de taakbalk opslaan, Schaduw onder muisaanwijzer weergeven, etc. Bevestig je keuzes met OK.

Tip 13: Programma’s ruimen

Windows en je applicaties hebben voldoende vrije schijfruimte nodig om vlot en betrouwbaar te kunnen functioneren. Wie het met een bescheiden SSD moet doen, kan al snel te maken hebben met een volgelopen schijf. Een mogelijk gevolg is alvast dat er geen updates meer (correct) geïnstalleerd kunnen worden. In eerste instantie kun je dan alle overtollige applicaties verwijderen. Dat kan vanuit het Windows Configuratiescherm, maar een tool als Revo Uninstaller gaat nog grondiger te werk (door ook hardnekkige restanten op de schijf en in het register te verwijderen). Kies in dit geval dan bij voorkeur voor de verwijdermethode Gemiddeld. Je vindt de (wat oudere) gratis variant op de website via het tabblad Downloads. Maar je kunt ook de proefversie van 30 dagen kiezen of de betaalde versie aanschaffen.

Crapware

Heb je juist een nieuwe pc met een vooraf geïnstalleerde versie van Windows, dan is de kans groot dat die uitpuilt van de overtollige applicaties, die zich vaak ook nog eens lastig laten verwijderen. Zulke tools vertragen niet alleen het opstarten van je systeem, ze overvallen je geregeld met advertenties en kunnen je systeem zelfs instabiel maken. Liever dan te proberen die één voor één te verwijderen, laat je er een gratis tool als PC Decrapifier op los. Na een korte analyse categoriseert deze tool de gedetecteerde applicaties in drie tabbladen: Recommended, Questionable en Everything Else. De tools op het eerste tabblad kun je in principe zonder meer verwijderen, bij de andere ga je eerst na welke je eventueel wilt behouden.

Tip 14: Data opruimen

Heb je eenmaal alle overbodige applicaties verwijderd en is er nog steeds een tekort aan schijfruimte, dan zul je databestanden zoals zware downloads of grote videobestanden moeten opruimen. Gratis tools als SpaceSniffer en SequioaView helpen je snel de grootste ruimtevreters op te sporen met behulp van een grafische schijfrepresentatie. Je kunt gerust ook de ingebouwde functie Schijfopruiming van Windows op je schijf loslaten: druk op Windows-toets+R en voer de opdracht cleanmgr uit. Eventueel kun je nog een schoonmaakprogramma als het gratis CCleaner aanspreken om ook allerlei overtollige bestanden van Windows en allerlei applicaties op te ruimen.
Mocht je je systeem altijd volledig afsluiten en heb je geen behoefte aan de stand-bymodus, dan kun je ook het verborgen systeembestand hiberfil.sys verwijderen. Dat kan als volgt: klik met de rechtermuisknop op Opdrachtprompt in het startmenu van Windows en kies Als administrator uitvoeren. Voer daarna de volgende opdracht uit: powercfg -h off. Bevestig met Enter (de stand-bymodus opnieuw activeren kan altijd met powercfg -h on). De hoeveelheid ruimte die je bespaart is ongeveer het equivalent van je intern geheugen.

Tip 15: Updates

Driver- en firmware-updates voegen soms functies toe, maar heel vaak verbeteren ze ook wel de stabiliteit of de snelheid van de betreffende hardware. Vooral bij videokaarten luistert dat dikwijls heel nauw. Jammer genoeg blijken de drivers die je via de Windows update-service binnenhaalt niet altijd optimaal te zijn en doe je er daarom beter aan geregeld op de site van de videokaart-fabrikant te kijken naar geschikte updates. We raden je ook aan geregeld te controleren of er updates zijn voor de firmware van je router en je NAS. Voor je die installeert, doe je er wel verstandig aan op de site van de fabrikant te checken welke verbeteringen zo’n firmware-update voor je toestel in petto heeft en googel je best ook even naar mogelijke (negatieve) ervaringen van medegebruikers.

Gaming

Als gamer ben je natuurlijk altijd op zoek naar de beste ervaringen en dan ben je het aan jezelf verplicht om geregeld het internet af te struinen (bijvoorbeeld via Steam, gebruikersgemeenschappen of social media) op zoek naar ‘user mods’ (modifications). Voor heel wat games verschijnen geregeld nieuwe modificaties die je favoriete games er niet alleen beter doen uitzien of van extra functies voorzien, maar die ze ook sneller en stabieler maken.

Fontbeheer

Het zal je systeem op zich niet sneller maken, maar wie veel met Office werkt, kan ongetwijfeld zijn voordeel doen met een uitgedunde en dus overzichtelijkere fontlijst. De makkelijkste manier om overbodige fonts te wieden, is via een gratis tool als NexusFont (ook beschikbaar als portable applicatie). Het programma toont alle geïnstalleerde fonts aan de hand van een (eigen) voorbeeldzinnetje. Eén of meerdere fonts verwijderen doe je eenvoudigweg door die te selecteren en in het contextmenu De-installeren te kiezen. Pas op dat je geen fonts verwijdert die Windows of applicaties nodig hebben. Dat zijn met name de fontfamilies Arial, Courier (New), Lucida, Modern, MS (Sans) Serif, Roman, Script, Segoe, Small Fonts, Symbol, Tahoma, Times New Roman, Webdings en Wingdings. Je doet er in elk geval goed aan een font tijdelijk eerst naar een reservemap te kopiëren voor je die in NexusFont verwijdert. Dat doe je vanuit het contextmenu in NexusFont, met de optie Kopiëren naar map.

MOTOROLA 55-060112-05 voor Symbol MOTOROLA MC3000 MC3100 MC3090 IMAGER Scanner li-ion 2740mah 3.6V/3.7V
DA24NM130 laptop adapter voor Dell Venue 7 8 10 11 Pro Tablet
608431-001 608431-002 laptop adapter voor HP Compaq 8740w i5-540M 17.0 320/2GB PC
ACDP-100D01 laptop adapter voor Sony Vaio PCGA AC19V4 ACDP-100D01
HF12  laptop adapter voor Philips HF3520/3485/3480/3471/3470 Wake-Up Light EXCELLENT
ACDP-085E03 laptop adapter voor Sony LCD TV ACDP-085E01 / 085E02 power adapter #A16M LW